سەرکردەکانی کورد دەبێ چ وانەیەک لە ڕووداوە مێژووییەکان وەربگرن؟

"ئەو کەسەی هەرگیز فێری گوێڕایەڵی نەبووە، ناتوانێت فەرماندەیەکی باش بێت" ئەرستۆ.

تێگەیشتن لەو ڕەوتانەی گەشەسەندنی تازەگەری کە بەردەوام کاریگەرییان لەسەر ئەو کێشانە هەیە ڕووبەرووی سەرکردەکان دەبنەوە، شتێکی بنەڕەتییە بۆ پێناسەکردنی سەرکردە و پەروەردەکردنی ئەو سەرکردەی لە داهاتوودا پێویستە. تەکنەلۆژیاکانی ئەم دواییە بەدرێژایی سەدەی ڕابردوو بوونەتە هۆی گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتی و جیۆسیاسی و ژینگەییەکان. 

سەرەتای سەدەی 21، گۆڕانکارییەکی خێرای لە تەکنییکەکانی بەڕێوەبردن و سەرکردایەتیکردنی میکانیکییەوە بۆ شێوازە مرۆییەکان بەخۆیەوە بینی، چونکە پێویستە ڕێکخراوەکان خۆیان لەگەڵ هەموو پیشەسازییە جۆراوجۆرەکان بگونجێنن. بەپێچەوانەی سەرکردەکانی سەدەیەک پێشتر کە پشتیان بە لێهاتوویی تەکنیکی و ڕێبازێکی فەرماندەیی و کۆنترۆڵکردنی پلەبەندی بەستبوو، سەرکردەکانی سەدەی 21 دەبێ لە ڕێگەی کاری تیمی داهێنەرانە لە سنووربەزاندن و ئامانجێکی هاوبەشەوە بگەنە ئامانجەکانیان.

ئیبن خەلدوون لە سەردەمی خۆیدا ڕێکخستنی مرۆڤ و پێکهاتە کۆمەڵایەتییەکان و میکانیزمەکانی سەرکردایەتیی شیکردووەتەوە؛ ئەو پێی وابوو مرۆڤ ناوازەیە، چونکە پێویستی بە هەڕەشەیەکی سنووردار و دەسەڵاتی بەهێز هەیە. هەڕەشەی سنووردار ئەو هێزەیە (وەک دەسەڵاتی سیاسی) کە ڕێنمایی و کۆنتڕۆڵکردنی ڕەفتاری مرۆڤەکان دەکات و ڕێگری دەکات لە مامەڵەکردنیان وەک ئاژەڵ.

ئیبن خەلدوون دووپاتی دەکاتەوە هاوکاری بۆ بەدیهێنانی پێداویستییە بەکۆمەڵەکان پێویستە: "لە ڕێگەی هاوکارییەوە، دەتوانرێت پێداویستییەکانی چەند کەسێک کە چەندینجار زیاترە لە ژمارەیان تێر بکرێت." زیاتر جەخت لەوە دەکاتەوە کە هاوکاری پێویستی بە هەڕەشەیەکی سنووردار هەیە، کە لە ڕێگەی سەرکردایەتییەوە دەردەکەوێت. بەڕای ئەو "سەرکردایەتی ڕەهاییە" و تاکەکان بە پلەی جیاواز بۆ قبووڵکردنی ئامادەن.

سەرکردە وەک ناوبژیوانێک لەناو هەر قەوارەیەکی کۆمەڵایەتیدا کاردەکات بۆ پاراستنی هاوسەنگی لەنێوان ئەندامەکانیدا. سەرکردایەتی بەبێ بوونی گرووپ، یان یەکگرتوویی گرووپی ناتوانێت هەبێت.

جگە لەوەش فەلسەفەی سەرکردایەتی، تێڕوانینمان بۆ خۆمان وەک سەرکردە و ئەو ڕێبازەی کە لە سەرکردایەتیکردندا هەڵیدەبژێرین، دیاری دەکات. کردار و بیروباوەڕ و هەڵسوکەوتی ئێمە بەم ئایدۆلۆژیایە ڕەنگ دەداتەوە.

فەلسەفەی ئێمە بە کاریگەرییە ناوخۆیی و دەرەکییەکان لە قاڵب دەدرێت. بە دەستکاریکردنی ئایدیۆلۆژیای سەرکردایەتیمان، دەتوانین وەک سەرکردە ئەنجام بدەین.

لەگەڵ چاندنی تێگەیشتنێکی قووڵتر لە خۆمان لەناو کایەی سەرکردایەتیدا، فەلسەفەی سەرکردایەتیمان ئەزموونی گۆڕانکاریی دەکات. بۆ پێناسەکردن و ناسینی فەلسەفەی سەرکردایەتیمان، زۆر گرنگە لێکۆڵینەوە لە "بەها سەرەکییەکان" بکەین.

بۆیە فەلسەفەی سەرکردایەتی لە چوار توخمی جەوهەری پێکدێت: تیۆری، هەڵوێست، بنەماکانی ئاراستەکردن و ڕەفتار. ئەم پێکهاتانە ئاسانکاری دەکەن بۆ پەرەپێدان و بەرزکردنەوەی فەلسەفەی سەرکردایەتیت، دواتر کاریگەرییان لەسەر شێوازی سەرکردایەتیکردنت دەبێت. هەر پێکهاتەیەک لە خوارەوە بە کورتی باس کراوە:

تیۆری: ئەم توخمە ئاماژەیە بۆ تێگەیشتنت لە سەرکردایەتی و مەرجە پێویستەکان بۆ جێبەجێکردنی بە شێوازێکی کاریگەر.

هەڵوێست: ئەم پێکهاتەیە ڕەنگدانەوەی بیرکردنەوە و هەڵسوکەوتی سەرکردایەتی تۆیە، خزمەت بە ڕێبازەکەت دەکات بۆ دروستکردنی پەیوەندی لەگەڵ هاوکارەکانت.

بنەماکانی ئاراستەکردن: ئەو بەهایانەی شێوازی سەرکردایەتیکردنت دیاری دەکەن، بنەما ڕێنماییکەرەکانتن، کە لەلایەن ڕێنموونکارە ئەخلاقییەکانتەوە لە قاڵب دراون.

ڕەفتار: لە بنەڕەتدا ڕەفتارەکەت ئاماژەیە بۆ ئەوەی چۆن لەگەڵ کەسانی تردا پەیوەندیت هەیە و هەڵسوکەوت دەکەیت لە بەدواداچوون بۆ ئامانجەکان یان لە زاڵبوون بەسەر ئاستەنگەکاندا.

ژمارەیەکی زۆر لە فەلسەفەکانی سەرکردایەتی دیموکراسی، سەرکردایەتی خۆسەپێن، سەرکردایەتی ئاڕاستەکراوی چارەسەر و فەلسەفەی بەڕێوەبردنی بەشدارانە لەخۆدەگرن. بڕیاری سەرکردە بەندە بە شێوازی سەرکردایەتی و بنەما ئەخلاقییە جیاوازەکانیانەوە. ئێستا حکومەتی هەرێمی کوردستان نموونەی نایابی ئەو لە فەلسەفەی سەرکردایەتی بەشدارانەی بەڕێز سەرۆک مەسرور بارزانیدا دەهێنێتەوە کە ڕێبازێکی دیموکراسی تایبەتمەندە کە پێکهاتەی تیمی بەرەوپێش دەبات کە تێیدا هەموو ئەندامان هاندەدرێن بۆ بەشداریکردن لە بڕیاردان و دەربڕینی دیدگاکانیان.

ئەو سەرکردانەی کە شێوازی سەرکردایەتی بەشدارانە بەکاردەهێنن هەوڵ دەدەن هەستکردن بە سەربەخۆیی لە نێوان ئەو کەسانەی لەژێر دەسەڵاتیان کار دەکەن بچێنن.

سەرەڕای ئەوەش، نابێت چاوپۆشی لە ڕۆڵی تاک لە ناوچەکەماندا بکرێت، کە دەبێت بریتی بێت لە بەرزکردنەوەی هۆشیارییان و دوورکەوتنەوە لە قبووڵکردنی هەموو شتێک بە ڕووکەش، بەڵکو دەبێت بەدوای واقیع و ڕاستییەکاندا بگەڕێن کە ڕاستییەکان  ڕوون بکەنەوە و لە کارەکانیان ئاگادار بکرێنەوە.

من دەمەوێت لە ڕوانگەی خۆمەوە جەخت لەسەر خاڵێکی ڕەخنەگرانە بکەمەوە، پەروەردە بۆ دانیشتووان. خوێندن لە قوتابخانە و زانکۆکان دەستپێناکات، بەڵکو لە ماڵەوە دەستپێدەکات، چونکە خێزان توخمە بنەڕەتییەکەی هەر کۆمەڵگەیەک پێکدەهێنێت.

لەلایەکی دیکەوە، گەیشتن بە ستانداردە نێودەوڵەتییە خوازراوەکانی وەک سەقامگیری و پێشبینیکردن دەبێتە ئاڵنگاری کاتێک ژمارەیەکی زۆر لە دەوڵەتە نەتەوەییە تازەپێگەیشتووەکان بەشێوەیەکی ناجێگیر لەنێوان لاوازی و شکستدان، هەندێکیان بەتەواوی تووشی داڕمان دەبن. لە سەردەمی ترسدا، تێگەیشتن و چارەسەرکردنی پرۆسەکانی شکستی دەوڵەتی نەتەوەیی بووەتە شتێکی سەرەکی بۆ گفتوگۆ سیاسییەکان.

بەهێزکردنی دەوڵەتە لاوازەکان و ڕێگریکردن لە شکستی دەوڵەت، لە سەدەی 21 دا فشارن. بەشێوەیەکی بەرچاو دەوڵەتەکان بەراورد بە تێبینییەکانی پێشوو، هەمەچەشنییان لە توانا و لێهاتووییەکانیاندا زیادکردووە.

بۆیە حوکمڕانی کاریگەر ئامادەیە دان بنێت بەو کۆت و بەندانەی لەسەر دەسەڵاتەکەی هەیە، تواناکانی زیاد دەکات بۆ دۆزینەوەی گەندەڵکاران و سزادانیان، هێنانە کایەی دۆخێک کە تیایدا هاووڵاتیان بێ جیاوازی دەسەڵاتێکی دادوەری بێلایەنیان هەبێت، سەپاندنی باج بەشێوەیەکی دادپەروەرانە، دروستکردنی پۆستی حکومڕانی دوور لە لایەنگری و گەیاندنی خزمەتگوزارییە گشتییەکان بە هەموو دانیشتووان. 

بۆ زیادکردنی متمانەی هاووڵاتیان و پابەندبوونیان بە بڕیارەکان، زۆر گرنگە پراکتیک و بنەماکانی حکومڕانی باش، بەوردی پەیڕەو بکرێن و سوودەکانی تا ڕادەیەک بەسەر هەموو مەجالەکاندا بڵاوبکرێنەوە.

زۆرجار نیشانەکانی ئاگادارکردنەوە لە چوارچێوەی جیاوازدا دەردەکەون، لەوانەش ئەو تێڕوانینانەی لە ڕاپۆرتە مێژووییەکانەوە وەرگیراون. هەروەها ڕێنماییە گشتییەکان بۆ کەمکردنەوەی بۆشاییە ئەگەرییەکان و پشکنینی دۆخە ناڕۆتینییەکان.


ئەو دەسەڵاتانەی بیر لە مێژووی دوورودرێژی خۆیان دەکەنەوە، کە بە کردەوەی سەرکردەکانیان گۆڕانکاریی کولتووری و کارەکانیان ئەنجام داوە، دەبێ دان بەوەدا بنێن کە لێکتێگەیشتنی ڕووداو و بڕیارەکان بەرەو دۆخی ئێستایان بردوون.


دەبێ لایەنەکان بەردەوام بن لە ڕەچاوکردنی هۆکارەکان لە دەرەوەی قازانجیان، تەنانەت کاتێک لەکاتی کارکردنیان بارگرانییان لەسەرە.


لەکاتێکدا قسەکردن سادەترە لە جێبەجێکردن، بەتایبەت کاتێک کە بڕیارە بەپەلە کورتخایەنەکان هاندەری کردەوەیەکی بەپەلەن، زۆرجار کاتێکی تەواو هەیە بۆ گەیشتن بە هەڵبژاردنێکی حاکمانە بە ماوەیەکی کەم لە بیرکردنەوەیەکی وردتر.


ڕوونە لە ساڵی 1991ەوە سەرکردەکانی کورد بەهۆی چەند هۆکارێکی گرنگەوە نەیانتوانیوە خواستەکانی جەماوەر جێبەجێ بکەن، بە پلەی یەکەم دەستوەردانی گەلانی ناوچەکە، ئەمەش یەکڕیزی کوردی تێکداوە و هەندێک سەرکردەی کورد بۆ پێشخستنی بەرژەوەندییەکانیان قۆستوویانەتەوە، بەمەش بەراورد لەگەڵ گەلانی دیکە لە ئاستی جیهاندا ڕێگری لە خوشگوزەرانی و گەشەندنی هەرێمی کوردستانی عێراق کردووە.


بەداخەوە دان بەوەدا دەنرێت کە نەتەوەی کورد بە پێچەوانەی گەلانی دیکە لەسەر ئاستی جیهان، لە ساڵانی 1910وە دەوڵەتێکی خاوەن سەروەری نەبووە. لە ئاکامدا هاووڵاتیان لە کوردستان بەردەوام بەرگەی ژێردەستەیی هەندێک سەرکردەی کوردیان گرتووە کە خزمەت بە بەرژەوەندیی زلهێزە ناوچەییەکان دەکەن و، پێشکەوتن و خۆشگوزەرانی گەلەکەیان وەک قەوارەیەکی یەکگرتوو پشتگوێ دەخەن.


زۆر گرنگە بزانین مەترسی ڕاستەقینە بۆ سەر حکومەتی هەرێم و سەرکردەکانیان دەرەکی نییە. سێ دەیە دوای دامەزراندنی و دوو دەیە دوای ڕووداوەکانی ساڵی 2003، پێدەچێت حکومەتی هەرێم قەیرانێکی ناوەڕاستی تەمەنی بەخۆیەوە ببینێت، دیدگایەکی یەکلاکەرەوەی نییە بۆ داهاتووی.


بەهۆی ناسەقامگیری ئابووری و بەردەوامبوونی ناتەبایی ناوخۆیی، هەرێمی کوردستان ڕووبەڕووی مەترسییەکان بووەوە، چونکە سیاسەتی حکومەتی ناوەندی بەشێوەیەکی کاریگەر نفوزی کوردی لە بەغدا و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی لە ڕێگەی ئەجێندای دەرەکی تایبەتەوە کە لەلایەن زلهێزەکانی ناوچەکەوە سەلماند، بۆ هەڵوەشاندنەوەی دەسەڵاتی کورد لە عێراقدا.


پێویستە سەرکردەکانی کورد دان بەم واقیعەدا بنێن و خۆیان بەدووربگرن لە تەرکیزکردن بە تەنیا لەسەر بابەتە ناوچەییەکان، لەبری ئەوە بەوریاییەوە مامەڵە لەگەڵ کردەوە زیانبەخشەکانی هەندێک فراکسیۆن لە عێراق بکەن بۆ ڕێگریکردن لە دووبەرەکی لە چوارچێوەی هەرێمی کوردستان و بەرەوپێشبردنی بەرژەوەندی تاکەکەسییەکان. مێژوو بەرامبەر بە فێڵ و خیانەت لەلایەن سەرکردەکانەوە نەرمی نانوێنیت، بەڵکو سەرکۆنەیان دەکات. تەنیا ئەو کەسانە بەشێوەیەکی ئەرێنی باس دەکرێن کە داکۆکی لە خۆشگوزەرانی و دادپەروەری دەکەن. لە کۆتاییدا تەنها خودای گەورە سەردەکەوێت.


لە ئەنجامدا سەرکردەکانمان دەبێت دان بە وانە مێژووییەکان بنێن، سەرکردە ناشرینەکان لەبیر دەکرێن، لەکاتێکدا ئەو ئاکارە باشانەی کە خزمەت بە خەڵک دەکەن دەمێننەوە. نموونەی سەرکردایەتی ناتەواو کە نموونەی عێراق و سووریا و ڕژێمە تاکڕەوەکانە، بە ناچاری هەڵدەوەشێتەوە و هاوپەیمانەکانیان بێ دەسەڵات دەکات. هێز و پشتیوانی ڕاستەقینە بەتایبەتی هی میللەت دەبێت، کە سەرکردە خاوەن پرەنسیپییەکان بەرز دەکاتەوە. با ئاکارە باشەکانی ڕێزدار سەرۆک مەسعود بارزانی فەرامۆش نەکەین، لەگەڵ پەیوەستبوون بە بزووتنەوەی شۆڕشگێڕانە، سەرۆک مەسعود بارزانی بەخێرایی لێهاتوویی و بەیعەتی خۆی بۆ هەمووان نیشان دا. 


لەگەڵ هەر ئەرکێکدا کە پێی دەدرا، متمانەی خۆی بە کەسانی دەوروبەری بەهێزتر دەکرد، ئەمەش ئیلهامبەخش بوو بۆ ئەوەی ئەرکی گەورەتر لەئەستۆ بگرێت، بەبێ گوێدانە تەمەنی. جگە لەوەش یەکێک لە بەرپرسیارێتییە سەرەکییەکانی لە سەرەتاکانی تەمەنی بەڕێوەبردنی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان بوو. جگە لەوەش، هەوڵەکانی دروستکردنی پەیوەندی لایەنێکی جەوهەری ژیان و ئاڵنگارییەکانی پێکهێناوە. پەیوەندییەکان پێکهاتەیەکی چارەنووسسازن لە کارنامەی هەر لایەنێکی سیاسیدا و ئەو لەکاتی خزمەتکردنی وەک پێشمەرگەدا ئەم توخمەی لەبەرچاو گرتووە و زیاتر لە 70 ساڵە خەبات بۆ مافەکانی نەتەوەی کورد دەکات. مێژوو وەک تاکە سەرکردەی کورد کە داوای سەربەخۆیی کوردی کرد و ڕووبەڕووی هەموو ناخۆشییەکان بووەوە، دەیناسێت و هەوڵەکانی لەبیر ناکات.


لە کۆتاییدا ئەم وشانە بەبیر سەرکردە خۆشەویستەکانمان دەهێنینەوە، "ئەگەر کردارەکانت پاڵنەرێک بن بۆ ئەوانی تر بۆ ئاواتخوازی، بەدەستهێنانی زانست، دەستپێشخەریکردن و پەرەسەندن، ئەوا تۆ سەرکردەیت."