لە شەڕی نێوان ڕاستی و چەواشەکاریدا..

لە سەردەمی زانیاریی دیجیتاڵی و پەیوەندیی خێرادا، میدیای نیشتمانی  ئەرک و بەرپرسیارێتییەکی زۆر گەورەی دەکەوێتە ئەستۆ لە وەڵامدانەوەی ساختەهەواڵ و دەنگۆی چەواشەکارانەدا. میدیای بەرپرسیار بەشدارییەکی کاراو پۆزەتیڤی دەبێت لە پەروەردەکردنی هاونیشتمانیان و دروستکردنی متمانە و بەرەنگاربوونەوەی ساختەهەواڵی چەواشەکەردا  کە زیانێکی زۆر بە پێکەوەژیان و بەهاکانی کۆمەڵ و ئاسایشی نەتەوەیی دەگەێنن. 

لە دۆخێکدا کە  شاڵاو و لافاوی "زانیاری" ی باش و خراپ، ڕاست و ساختە، بەکەڵک و بێ کەڵک، سەرچاوە دیار و بێ سەرچاوە، دنیای ئێمەی تەنیوە و نەک هیچ بەربەستێکی یاسایی نەیتوانیوە ڕێیان پێ بگرێ، بگرە زۆربەشمان توانا و تاقتەتێکی پارێزبەندیی هزری و دەروونیی ئەوتۆمان نەماوە، یان هەر نەمان بووە، کە بمانپارێزێ لەو تۆفان و ئافاتە بێ ئامان و بێ دەرمانە! لەم دۆخەدا میدیای نیشتمانیی بەرپرسیارە لە پێدانی زانیاریی دروست و پشتڕاستکراوە و متمانەپێکراو. ڕۆژنامەنووسان و میدیاکاران و دەزگاکانی میدیا پێویستە خۆیان بەدوور بگرن لە ڕاکە ڕاک و هەڵپەی بەدەستهێنانی نازناوی یەکەمین دەزگا و یەکەمین ژێدەر و کۆکردنەوەی زۆرترین لایکی بێ تام و ڤیوی ڕاگوزەر و ڕووکەش لەسەر حیسابی وردی و دڵنیابوون لە ڕاستی و دروستی و کەڵک و سوود و چاکە و خێری گشتیی هەر بابەت و هەواڵ و بڵاوکراوەیەکیان. 

لە پرۆسەی داڕشتن و شکڵپێدانی هەر هەواڵ و بابەتێکی هەستیار کە تایبەتبێ بە ماف و ئازادییەکانی تاک یان پرسێکی گشتی و نیشتمانی، پێویستە بە چەند فلتەرێکدا تێپەڕێ  و لەڕووی زمان و داڕشتنیشەوە بە سەرنج و تێگەیشتنێکی بابەتیانەوە وشە و دەستەواژەکان هەڵبژێردرێن و دووربن لە مەزاج و مەیلی تاکەکەسی یان بەرژەوەندییەکی تایبەت. وشە و دەستەواژە و ئاوەڵناوەکان وا نەبن کە زیاتر لە واتایەک ببەخشن یان شیاوی لێکدانەوەی جیاواز و دژ بە یەک بن. پێویستە زمانی داڕشتنەکە سادەو بێ گرێ و بێ زۆر لەخۆکردن بێت، تەمومژ بۆ بابەتەکە زیاد نەکات، بگرە بەپێچەوانەوە پێویستە لەکاتی هەبوونی هەر تەمومژ و گومانێکیشدا بیانڕەوێنێتەوە و ڕاستییەکان بەڕوونی بگەێنێت. 

ستراتیژییەکان :

1. ڕوونی و متمانە:

دەزگاکانی میدیا دەبێت لە پرۆسەکانی گەذەرینگ (کۆکردنەوەی زانیاری)، ئیدیتینگ (داڕشتنەوە) و پرۆداکشن (بەرهەمهێنان) دا شەفاف و ڕوون بن. لەم بوارەدا بەدواداچوونی ورد و خێرای (پەیامنێر و هەواڵساز و سەرنووسەر)  بۆ سەرچاوەی سەرەکی و پلە یەکی زانیارییەکان، لەلایەک دەبێتە هۆکاری دەستەبەری بەدەستهێنانی متمانەی هاونیشتمانییان، لەلایەکیش پارێزبەندی و توانا و بەرچاوڕوونییەک بە هاونیشتمانیان دەبەخشێ بۆ هەڵسەنگاندن و بڕیاردان لە پەسەندنەکردن و ڕەتکردنەوەی ساختە هەواڵ و دەنگۆ و واتەوات. بە جۆرێک کە ئیدی بە ئاسانی نابنە نێچیری دەزگا و کەسانی چەواشەکار.

2. وەڵامدانەوەی خێرا و کاریگەر:

کاتێک ساختەهەواڵ یان دەنگۆیەکی چەواشەکارانە بڵاودەبێتەوە، پێویستە میدیای نیشتمانی بەخێرایی خۆ سازبدات بۆ وەڵامدانەوە و ڕوونکردنەوە و ڕاگەیاندنی ڕاستییەکان بە زۆرترین وردەکاری و زانیاریی پشتڕاست کراوەوە نەک بە قسە و دروشمی بێ داتاو بێ بەڵگە. وەڵامدانەوەیەکی دەسبەجێ و خێرای لەم جۆرە، ڕێگری دەکات لە تەشەنەکردنی دەنگۆ و ساختەهەواڵ و ژەهراویکردنی دڵ و دەروونی هاونیشتمانییان. بەپێچەوانەشەوە نواندی هەر خەمساردی و بێ باکییەک، دەبێتە هۆکاری تەشەنەسەندی خێرای درۆ و دەلەسە و بیرۆکەی بەدگومان و ورەڕووخێن لەناو خەڵکدا وەک ئاگری ناو پووش و پەڵاش ! 

3. پەروەردەی میدیایی:

دابینکردن و بایەخدان بە بەرنامەو بڕگەی پەروەردەی میدیایی بە زمانێکی سادە کە یارمەتی هاونیشتمانیان بدات لە چۆنیەتی هەڵسەنگاندن و بڕیاردان لەسەر ڕەتکردنەوە یان بڕواهێنان بە هەواڵەکان. دەبێت خەڵک فێربکرێن بزوێنەری گەڕان و سێرچ لە ئینتەرنێتدا بەکاربهێنن بۆ دڵنیابوونەوە لە ڕاستی و دروستیی هەواڵێک یان بابەتێکی گوماناوی یان بۆ خوێندنەوەی سەرچاوەی جیاجیا لەبارەی هەر ڕووداو و پرسێکەوە، بۆ بەرچاوڕوونیی زیاتر و جیاکردنەوەی هەواڵی ساختە لە هەواڵی متمانەپێکراو.

4. هەماهەنگی: 

هاوکاری و هەماهەنگی لەگەڵ دامەزراوەکانی حکومەت و کونسڵخانە و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و زانکۆ و سەنتەرەکانی توێژینەوە و پسپۆڕانی بوارە پەیوەندیدارەکان و سەندیکا و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی بۆ پێدانی زانیاریی ڕاست و دروست، یارمەتیدەرێکی گرنگە بۆ بەرەنگاربوونەوەیەکی پرۆفیشناڵانەی یەکلاکەرەوەی دەنگۆ و ساختەهەواڵی چەواشەکارانە.

5. دەستڕاگەیشتن بە زانیاری: 

بە کاراکردن و پیادەکردنی یاسا و ڕێنوماییەکانی مافی دەستڕاگەیشتن بە زانیاری، دەرگایەکی فراوان بە ڕووی میدیای نیشتمانیدا واڵا دەبێت بۆ بەرەنگاربوونەوەی ساختەهەواڵ و دەنگۆی چاوەشەکار. دەلاقەیەکی زۆر فراوان و بێ پاسەوانیش بەڕووی چەواشەکاراندا دادەخرێت و ئیدی ئەو چانس و دەرفەتەیان نامێنێ لەڕێی ساختەهەواڵ و بڵاوکردنەوەی دەنگۆی بێ بنەماو بێ بەڵگەوە بە ئاسانی گەمە بە ئەقڵ و دەروونی خەڵک بکەن.  

میکانزمەکانی وەڵامدانەوەی چەواشەکاری:

1. پشکنین و پشتڕاستکاری:

یەکێک لە گرنگترین ئامڕازەکانی وەڵامدانەوەی دەنگۆ و ساختە هەواڵ، پشکنین و تاووتوێکردنی ڕاستییەکانە. بۆ ئەم سەردەم و بارودۆخە پێویستە دەزگاکانی میدیا بەشێکی کاراو تایبەت بە پشکنینی ڕاستییەکانیان ( Fact Checking) لەناو ژووری هەواڵدا هەبێت کە ڕۆژنامەنووسان لەگەڵ کەسانی پسپۆر هەماهەنگ بن بۆ پشتڕاستکردنەوەی ڕاستی و دروستیی هەر زانیاری و داتایەک یان ئاشکراکردنی هەر ساختەهەواڵێک کە لەڕێی میدیای زەرد و پۆپۆلیستییەوە بازاڕگەرمی بۆ دەکرێت.

2.  ڕوونکردەنەوەو ڕەتکردنەوە:

لەگەڵ بڵاوبوونەوەی هەر چەواشەکارییەکی پەیوەست بە پرسێکی نیشتمانی، پێویستە دەزگاکانی میدیا دەستبەجێ پەیوەندی بە لایەنە پەیوەندیدار و دامەزراوە حکومییەکانەوە بکەن و داوای بەیاننامە و ڕوونکردنەوەی ڕەسمییان لێ بکەن و ڕاستییەکان بۆ هاونیشتمانیان بخەنەڕوو. ئەم جۆرە وەڵامدانەوە دەسبەجێیانە ئاستی متمانەی میدیاکان بەرز دەکاتەوە و بەرچاوڕوونی و تێگەیشتنیش دەبەخشێت بە ڕای گشتی.

لە ئەگەری بڵاوبوونەوەی هەر دەنگۆیەکی چەواشەکارانەدا، میدیا دەتوانێت لەڕێی ڕاپۆرتی ڕۆژنامەوانیی لایڤ و بەرنامەی گفتوگۆی ڕاستەوخۆ و چاوپێکەوتن لەگەڵ پسپۆڕان و بەرپرسانەوە، ڕوونکردنەوەی پێویست لەسەر ڕووداوەکان و ڕاستییەکان بدات بە هاونیشتمانیان. 

3. لایڤی سۆشیاڵ میدیا:

بە لەبەرچاوگرتنی کاریگەریی پلاتفۆرمەکانی سۆشیال میدیا، دەزگای میدیای نیشتمانی دەتوانێ لەڕێی ستافێکی کارا و چالاک و پڕ زانیارییەوە لەسەر هەموو ئەو پلاتفۆرمانەی کە هەیەتی، وەڵامی دەنگۆکان بداتەوە و هەم ڕاستییەکان بخاتەڕوو هەم پرسیار و سەرنجەکانی خەڵکیش بەخێرایی بەرەوڕووی لایەنی پەیوەندیدار بکاتەوە بۆ وەرگرتنی وەڵام. بەوەش دەتوانێ ڕێگری بکات لە تەشەنەکردنی ساختەهەواڵ و دەنگۆی چەواشەکارانە.

4. بەکارهێنانی مەڵتیمیدیا:

بۆ ئەم سەردەمە، میدیای نیشتمانیی پێویستی بەوەیە ڕاستییەکان بە فرە شێواز، خێراتر و بە کوالێتیی باشتر و سەرنجڕاکێشتر بخاتەڕوو. دەتوانێت گرافیک و ڤیدیۆ و دەنگ و تێکست و ئەنیمەیشن بۆ هەر  بابەتێک بەکاربهێنێت. بەم ڕێگا و میکانزمە دەتوانێت بەئاسانی یارمەتیی هاونیشتمانییان بدات بۆ تێگەیشتنێکی قووڵتر و ڕاست و دروست لە  ڕووداوەکانی دەوروبەریان.

5. ئاراستەکردنی هاونیشتمانیان:

میدیا دەتوانێ لەڕێی دابینکردنی لینکی سەرچاوەی باوەڕپێکراوی ڕاپۆرتە سەربەخۆکان یان ماڵپەڕە ڕەسمییەکانەوە، یارمەتیی هاونیشتمانیان بدات تا ئازادانە بۆ خۆیان بەدوای زانیاریی پشتڕاستکراوەدا بگەڕێن، بەمەش خەڵکێکی زۆر ڕزگار دەکرێن لە تەڵە و داوی ساختە هەواڵی چەواشکاران.

ئەنجام:

میدیای نیشتمانیی دەتوانێ لە ڕێگەی: وەڵامدانەوەی خێرا و پشکنینی ڕاستییەکان، هەماهەنگی لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەکان و ڕێکخراو و زانکۆکان و پسپۆرانی بوارە جیاجیاکانەوە، ڕۆڵێکی کارا بگێڕێت لە پاراستنی کۆمەڵگە لە کاریگەرییەکانی ساختەهەواڵ و دەنگۆ و چەواشەکاری. 

میدیا بە پێدانی زانیاریی دروست و متمانەپێکرا و لەکاتی گونجاو و بە شێوازی گونجاو و سەرنجڕاکێش، دەبێتە ئاگربڕ و هێڵی یەکەمی بەرگری لەبەرامبەر شاڵاوی ساختەهەواڵ و دەنگۆی چەواشەکارانەی میدیای پۆپۆلیستیدا.