لە دوای 2003 سەدان دۆسیەی تاوان لە عێراق بە ناڕوونی ماونەتەوە

ئاڤا دیجیتاڵ

 

بەهۆی ئەو ڕووداو و تاوانی کوشتن و کۆمەڵکوژییانەی لە دوای ساڵی 2003 لە عێراق روویانداوە، بە سەدان هەزار هاووڵاتی گیانیان لەدەستداوە، زۆربەشیان لە رێگەی مۆبایل و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانەوە دۆکیۆمێنت کراون. بە هەزاران هاووڵاتیش چارەنووسیان نادیارە و هۆکاری دیارنەمانیشیان نازانرێت. سەرەڕای ئەوەی کەسوکاری قوربانییەکان دەیان جار داوایان کردووە تۆڵەی کوژرانی کەسوکارەکانیان بکرێتەوە و راستی رووداوەکانیان بۆ ئاشکرا بکرێت، بەڵام زۆرجار بەهۆی گوشاری سیاسییەوە ئاراستەی لێکۆڵینەوەکان دەگۆڕدرێن و ئەنجامەکانیش بەناڕوونی دەمێننەوە.

 

"تاوانی سەدە" هێشتا بێ ئەنجامە

 

گەورەترین تاوانی کۆمەڵکوژیی، کە تاوەکو ئێستا ئەنجامەکەی هەر بە ناڕوونی ماوەتەوە و ئاشکرا نەکراوە، ئەوەبوو کە لە بنکەی ئاسمانیی سپایکەر لە شاری تکریت روویدا. لە 12ی حوزەیرانی 2014 کاتێک داعش دوای رۆژێک لە کۆنترۆڵکردنی موسڵ، تکریتیشی کۆنترۆڵ کرد، نزیکەی (2000-2200 ) سەربازی فیرقەی 18ی سوپای عێراقی بەدیل گرت، کە ئەرکیان پاراستنی بۆریی گواستنەوەی نەوت بوو لەنێوان بێجی و کێڵگە نەوتییەکانی عێن جەحش لە موسڵ. داعش هەموویانی گواستەوە کۆشکەکانی سەددام لە تکریت و  کۆمەڵکوژی کردن.

داعش خۆی دیمەنی رووداوەکەی تۆمارکرد و دواتریش بڵاویکردنەوە، هەندێک لە سەربازەکانیش توانییان هەڵبێن بۆ قەزای عەلەم، کە هێشتا داعش کۆنترۆڵی نەکردبوو، بەڵام ئەوێشی لە 24ی حوزەیرانی 2014 کۆنترۆڵکرد.

 

کۆمەڵکوژییەکە ناونرا "تاوانی سەدە"، کاریگەریی زۆر خراپی کردە سەر دەروونی کەسوکاری قوربانییەکان و چەندین جار خۆپێشاندانیان کرد بۆ دادگاییکردنی ئەو فەرماندانەی کە بنکە ئاسمانییەکەیان بەبێ بەرگری رادەستی داعش کرد. لە یەکێک لە خۆپێشاندانەکاندا چوونە ناو پەرلەمان و لەوێ نیگەرانیی خۆیان پێشاندا لە دواکەوتنی حکومەت بۆ ئاشکراکردنی راستیی رووداوەکە و دادگاییکردنی ئەو فەرماندانەی کەمتەرخەم بوون.

تەقینەوەکەی کەڕادەی بەغدا

یەکێکی دیکە لەو رووداوانەی کە زۆرترین کەس گیانیان لەدەست دا، تەقینەوەکەی ناوچەی کەڕادەی بەغدا بوو لە حوزەیرانی 2016، کە تێیدا زیاتر لە 300 کەس کوژران و 200 کەسیش بریندار بوون. تەقینەوەکە لەکاتێدا بوو ناوچەکە بەردەوام رێوشوێنی ئەمنیی تووند تێیدا دەگیرایەبەر، بازگە هەبوون و ئامێری ئاشکراکردنی تەقەمەنیشیان پێبوو، بەڵام تاوەکو ئێستا ئەنجامی لێکۆڵینەوەکان ئاشکرا نەکراون و ئەو کەسەش دەستگیر نەکرا، کە ئاسانکاریی کردبوو بۆ چوونە ناوەوەی ئۆتۆمبێلە بۆمبڕێژکراوەکە.

 

ئەنجامی لێکۆڵینەوە لەو کۆمەڵکوژییانە هەروا بە نهێنی ماونەتەوەو لە ژوورە تاریکەکاندا تۆزی لەسەر نیشتووە، بەهەمانشێوە ئەنجامی لێکۆڵینەوەکان و بەدواداچوونی لیژنەکان بۆ ئاشکراکردنی ناوی ئەو کەسانەی کە دەستیان هەبوو لە کوشتن و بێسەروشوێنکردنی خۆپێشاندەرانی تشرینی 2019 ئاشکرا نەکران، کە 560 خۆپێشاندەر کوژران.

حکومەت بێدەنگە

لیوا تەحسین خەفاجی، گوتەبێژی فەرماندەی ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەکان و بەڕێوبەری شانەی راگەیاندنی ئەمنی بە The New Regionـی راگەیاند، "حکومەت ناتوانێت هەموو ئەوەی دەیزانێت لەسەر رووداوەکان و تاوانە کۆمەڵکوژییەکان ئاشکرای بکات، لەبەر ئەوەی هەندێک دۆسیە پەیوەندییان بە پرسی ئاسایشەوە هەیە".

 

گوشاری سیاسی لەسەر ئەنجامی لێکۆڵینەوەکان

 

یاسر ئەسکەندەر وتووت، ئەندامی لیژنەی ئاسایش و بەرگریی لە پەرلەمانی عێراق، هاوڕای ئەو قسەیە کە دەوترێ، ئەنجامی لێکۆڵینەوەی زۆرینەی رووداوەکان لە عێراقدا بە ناڕوونی دەمێننەوە. وتووت دەڵێت "گوشاری سیاسی رێگرە لەبەردەم ئاشکراکردنی ئەنجامی لێکۆڵینەوەکان لە زۆرینەی رووداوەکان لە عێراقدا، هەندێک لایەنی سیاسی تاوەکو ئێستاش گوشار لە فەرماندە ئەمنییەکان دەکەن کە دۆسیەی لێکۆڵینەوە لە رووداوەکان دابخەن، بەهەمان شێوە بەهۆی زۆریی گوشارەکانیش لەسەر پەرلەمانتاران ناچار بوون زیاتر کار لەسەر لایەنە خزمەتگوزارییەکە بکەن، نەک پێشکەشکردنی پرۆژە یاسا بۆ ئەوەی شەقام لە خۆیان رازی بکەن".

 

ئەحمەد شەریفی، شرۆڤەکاری ئەمنی و ستراتیژی دەڵێت، هەندێک لە رووداوەکان پاڵنەری سیاسییان لەپشتەو لە چوارچێوەی ململانێ هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان روودەدەن، هەر ئەوەشە وا دەکات لێکۆڵینەوەکان ئەنجامیان نەبێت و دادپەروەریی کۆمەڵایەتی و یاسا بەرقەرار نەبێت. بە گوتەی شەریفی "هەندێک لایەنی سیاسی سوودمەندن لە دواخستنی ئەنجامی لێکۆڵینەوەکان لە زۆربەی ئەو رووداوانەی لەدوای ساڵی 2003 روویان داوە".

 

ئاگر، هەڕەشەیەکی دیکەی گیانی عێراقییەکان

 

جگە لە رووداوی تاوانەکانی کوشتن، لە عێراق ساڵانە رووداوی دیکەی کارەساتباری وەکو خنکان و سووتان روودەدەن و بەهۆیانەوە سەدان کەس گیان لەدەست دەدەن و هەزارانیش بریندار دەبن. زۆربەی جاریش ئەنجامی لێکۆڵینەوە لەو رووداوانە بە ناڕوونی دەمێننەوە.

 

بەپێی ئاماری بەڕێوەبەرایەتیی بەرگریی شارستانی سەر بە وەزارەتی ناوخۆی عێراق، لە ساڵی 2022 زیاتر لە 32 هەزار رووداوی ئاگرکەوتنەوە روویان داوە، لە هەشت مانگی ساڵی 2023شدا 19 هەزار رووداوی ئاگرکەوتنەوە روویان داوەو بەهۆی ئەو رووداوانەوە  لە ماوەی سێ ساڵی رابردوودا 850 هاووڵاتی عێراقی گیانیان لەدەست داوە.

 

دوایین رووداوی ئاگرکەوتنەوە لە نەخۆشخانەی منداڵانی پارێزگای دیوانیە بوو کە چوار منداڵ گیانیان لەدەست دا، بەڵام لەو کارەساتبارتر رووداوەکەی حەمدانییە بوو، کە لە هۆڵی هەیسەم لە حەمدانییەی سەر بە پارێزگای نەینەوا ئاگر کەوتەوە زیاتر لە  120 کەس گیانیان لەدەست دا.

هەروەها رووداوی ئاگرکەوتنەوەکان لە نەخۆشخانەکان لە ساڵی 2021، وەکو نەخۆشخانەی حوسێن لە زیقار، ئیبن خەتیب لە بەغدا، لەو رووداوانەدا نزیکەی 150 کەس گیانیان لەدەست دا و دەیانی دیکەش بریندار بوون بەهۆی تەقینی بوتڵی ئۆکسجینەوە لەناو نەخۆشخانەکاندا.

 

ئەوکات حوسێن تەمیمی، وەزیری تەندرووستی بەهۆی ئاگرەکەی نەخۆشخانەی ئیبن خەتیب دەستلەکارکێشانەوەی پێشکەشکرد و بەهۆی ئاگری نەخۆشخانەکەی زیقاریش 13کەسی کەمتەرخەمیان راپێچی لێکۆڵینەوە کرد.

 

دوور لە رووداوی ئاگرکەوتنەوەکان، لە ساڵی 2019 بەلەمێک لە رووباری دیجلە لە موسڵ نوقم بوو، زیاتر لە 150 کەس گیانیان لەدەست دا، هەروەها لە بەغدا لە ساڵی 2013 بەلەمێک کە کرابووە چێشتخانە لە لێواری رووباری دیجلە نوقم بوو و بەهۆیەوە 100 کەس گیانیان لەدەست دا.

 

دیارترین رووداوەکانی دوای 2003

 

دیارترین ئەو رووداو و تاوانە کۆمەڵکوژییانەی لەدوای ساڵی 2003 لە عێراق روویان داوە:
•    لە 29ی ئابی 2003 تەقینەوەیەک لە نزیک مەزارگەی ئیمام عەلی لە نەجەف رووی دا و 95 کەس کوژران.
•    لە 19ی ئایاری 2004 هێزەکانی ئەمریکا هێرشیان کردە سەر ئاهەنگێکی هاوسەرگیری لە گوندی مەکر ئەلزیبی بچووک لە نزیک سنووری سووریاو  42 هاووڵاتی سڤیل کوژران.

 

•    لە 1ی ئابی 2004 هێرش کرایە سەر چەند کەنیسەیەک لە بەغدا و موسڵ، کە بەهۆیانەوە 12 کەس کوژران و 71 کەسیش بریندار بوون.
•    لە 24ی تشرینی یەکەمی 2004 ژمارەیەک چەکدار هێرشیان کردە سەر چەند گەنج کە تازە خۆیان ناونووس کردبوو بچنە ریزەکانی سوپای عێراق و 49 کەسیان لێ کوشتن.

•    لە 19ی تشرینی یەکەمی 2005 لەلایەن هێزە دەریاییەکانی ئەمریکا لە شارۆچکەی حەدیسەی سەر بە پارێزگای ئەنبار 24 هاووڵاتی سڤیل کوژران.
•    لە 12ی ئازاری 2006 لە مەحموودیە هێزەکانی ئەمریکا 4 هاووڵاتی سڤیلیان کوشت.
•    لە 15ی ئازاری 2006 هێزەکانی ئەمریکا 4 ژن و 5 منداڵیان کوشت تەمەنی یەکێکیان تەنیا 5 مانگ بوو.
•    هەر لە ئازاری 2006 رووداوەکەی ئیسحاقی رووی دا، کە هێزەکانی ئەمریکا 11 هاووڵاتی سڤیلیان دەستگیرکرد و دواتریش هەموویان کوژران.
•    لە نێوان 7 و 8ی ئایاری 2006 لە بەغدا 51 تەرم دۆزرانەوە، هەموویان دەست و چاویان بەسترابووەوەو فیشەک نرابوو بە سەرو سکیانەوە.
•    لە 9ی تەممووزی 2006 کۆمەڵکوژییەکەی حەی جیهاد لە بەغدا روویدا و 40 کەس کوژران.

 

•    لە 27ی ئازاری 2007 چەند تەقینەوەیەک لە تەلەعفەر روویان دا و 152 کەس کوژران.
•    لە 17ی نیسانی 2007 تەرمی 51 سەرباز و هاووڵاتی مەدەنی دۆزرانەوە، کە لە دوو ساڵی رابردوودا کوژرابوون لە مەحموودیەی باشووری بەغدا.
•    لە 12ی تەممووزی 2007 دوو هێلیکۆپتەری ئەمریکی لە بەغدا هێرشیان کرد و 18 هاووڵاتی سڤیلیان کوشت.
•    لە 31ی تشرینی یەکەمی 2010 ژمارەیەک چەکدار هێرشیان کردە سەر کەنیسەی سەیدە نەجات لە بەغداو 58 هاووڵاتی کوژران.
دەیان رووداو و تاوانی کۆمەڵکوژی دیکەش روویان داوە کە بەهەمانشێوەی ئەو رووداوانە لێکۆڵینەوە لێیان هێشتا نەگەیشتووەتە ئەنجام.