مەترسییەکی بێدەنگ خەریکە عێراق بەرەو هەڵدێر دەبات

ئاڤا دیجیتاڵ

 

گۆڕانی کەشوهەوا لە عێراق وەکو بۆردوومانی فڕۆکە و تەقینەوەی بۆمبە چێنراوەکان و هێرشە سەربازییە جیاوازەکان، دەنگدانەوەی نییە و لەناکاو وێرانکاریی و کارەسات لەدوای خۆی جێناهێڵێت، بەڵام ساڵ لەدوای ساڵ ئەو مەترسییە سرووشتییە بە بێدەنگی ژیان لە عێراقدا بەرەو “مەرگێکی حەتمی” دەبات. حکومەتی عێراقیش هێشتا نەیتوانیوە بەشێوەیەکی دروست مامەڵە لەگەڵ ئەم بابەتەدا بکات، کە لێکەوتە زیانبەخشەکانی راستەوخۆ لەسەر 7 ملیۆن عێراقی بەجێهێشتووە. تەنانەت لە بودجەی گشتیی سێ ساڵەیدا، کە گەورەترین بودجەیە لە مێژووی عێراقدا، ئەو بودجەیەی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم مەترسییە سرووشتییە تەرخانکراوە لە رێگەی وەزارەتەکانی کشتوکاڵ و ژینگە و دەرامەتە ئاوییەکانەوە، ناگاتە 60%ی ئەو بودجەیەی بۆ دەستەی حەشدی شەعبی تەرخانکراوە.

وێنە گەورەکە: عێراق پێنجەم وڵاتە لە جیهاندا، کە دیاردەی گۆڕانی کەشوهەوا بەشێوەیەکی مەترسیدار کاریگەریی لەسەر بەجێدەهێڵێت. خەڵکی عێراق بەشێوەیەکی کردارەکی لەگەڵ لێکەوتە مەترسیدارەکانی ئەو دیاردە سرووشتییەدا دەژین و بە ئاشکرا کاریگەرییەکانیدەبینن   وژیان و بژێوییانی قورستر کردووە.

 

پرۆگرامی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ژینەگە لە راپۆرتێکیدا ئاماژەی بەوەکردووە، ساڵی 2015 پشکی تاکێکی عێراقی بۆ ئاوی خواردنەوە ساڵانە 2100 لیتر بووە، بەڵام ئەو رێژەیە لە ئێستادا بۆ 1750 لیتر کەم بووەتەوە.

 

گۆڕانی کەشوهەوا هۆکارێکی گرنگە بۆ بەرزکردنەوەی ناسرووشتی لە پلەکانی گەرمادا، بەتایبەتی لە ناوەڕاست و باشووری عێراق. لەو جوارچێوەیەدا لە هاوینی 2021دا تێکڕای گشتی پلەکانی گەرما لە باشووری عێراق، بۆ ماوەی 55 رۆژ لەنێوان 49 بۆ 51 پلەی سیلیزدا بوو، کە ئەوەش ریکۆردێکی نوێیە.

 

هەر لەساڵی 2021دا پارێزگای بەسرە گەرمترین پلەکانی گەرمای تۆمارکرد، کە 52.6 پلەی سیلیزی بوو، بەوەش بووە دووەم گەرمترین ناوچە لەسەر گۆی زەوی. هاوکات بەپێی دامەزراوەی بیرکلی ئێرس، بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما لە عێراقدا بەراورد بە سەرجەم ناوچەکانی دیکەی جیهان، دوو هێندە زیاترە.

 

گۆڕانی کەشوهەوا لە عێراق تەنیا نەبووەتە هۆی بەرزکردنەوەی پلەکانی گەرما، بەڵکو کاریگەریی راستەوخۆشی لەسەر ڕێژەی بارانبارینیش دروستکردووە و لەماوەی پێنج ساڵی ڕابردوودا بە تێکڕا 15% کەمی کردووە، ئەوەش کاریگەریی راستەوخۆی کردووە لەسەر رووبەرە ئاوییەکان و کشتوکاڵ، بەوەش دیاردەی بە بیابانبوون و خۆڵبارینی فراوان کردووە ورێژەی خوێی لە خاک و دەرامەتە ئاوییەکاندا زیادکردووە.

 

توێژینەوەیەکی نەتەوە یەکگرتووەکان ئاماژە بەوە دەکات لەنێوان ساڵانی 1990 بۆ 2000 تێكڕای خۆڵبارین لە عێراقدا 27 رۆژ بووە لە ساڵێکدا، بەڵام لە ساڵی 2013دا بووەتە 122 رۆژ لە ساڵێکدا، بەڵام لەساڵی 2022دا ژمارەی رۆژەکانی خۆڵبارین لە ساڵێکدا بووەتە 243 رۆژ. ئەوەش مانای فراوانبوونی دیاردەی بە بیابانبوون پێشان دەدات.

70%ی زەوی کشتوکاڵیی عێراق لەژێر کاریگەریی دیاردەی بە بیابانبووندان، هەروەها زیاتر لە 40%ی خاکی عێراق لەژێر هەڕەشەی بە بیابانبووندان. هەر لەو چوارچێوەیەدا تەنیا لە ساڵی 2021دا 160 کیلۆمەتر دووجا لە ڕووبەری زەوی کشتوکاڵی عێراق بەهۆی دیاردەی گۆڕانی کەشوهەواوە بوونەتە بیابان و بە کەڵکی بەکارهێنان نەماون. 

 

د. راویە مەحموود، بەڕێوەبەری گشتیی فەرمانگەی دارستان و بە بیابانبوون لە وەزارەتی کشتوکاڵی عێراق، لە کۆنفڕانسی ڕووبەڕووبوونەوەی دیاردەی بە بیابانبووندا، کە لە مانگی شوباتی 2022 بە سەرپەرشتی رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان لە شاری بەسرە کرا، رایگەیاند “ئەگەر رێگە لەم دیاردە ترسناکە نەگرین، زۆرینەی خاکی عێراق دەبێتە بیابانێکی گەورەی بێسوود”

هەربۆیە رێکخراوی کۆچی نێودەوڵەتی لە ساڵی 2022ەوە زەنگی ئاگادارکردنەوەی مەترسیداری لە عێراقلێ داوە  سەبارەت بە کاریگەری و لێکەوتەکانی دیاردەی گۆڕانی کەشوهەوا.

گۆڕانی کەشوهەوا چییە؟

 

دیاردەیەکی سرووشتییە، بەهۆی قەتیسبوونی گەرما لە بەرگە هەوای زەویدا سیستمی کەشوهەوای زەوی و دیاردە سرووشتییەکانی دیکە گۆڕانکارییان بەسەردا دێت. لەلایەک پلەکانی گەرما بەشێوەیەکی مەترسیدار بەرز دەکاتەوەو لەلایەکی دیکەوە پلەکانی گەرما لەهەندێ ناوچەی دیکە دادەبەزێنێت، هاوکات گەردەلوول و لافاوی وێرانکەر دروست دەکات و لە هەندێ شوێنی دیکە  ی زەوی وشکەساڵی و خۆڵبارین دروست دەکات.

 

هۆکاری سەرەکی دیاردەکە بریتییە لە زیادبوونی رێژەی گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە هەوادا، کە رێگە دەگرێ لە پەخشبوونەوەی ئەو گەرمییەی زەوی لە خۆرەوە وەریدەگرێت. ئەوەی ئەمڕۆ دەیبینین لە شەپۆلەکانی سەرما لە هەندێ ناوچە و سووتانی دارستانەکان لە هەندێ ناوچەی دیکە و دروستبوونی لافاوی وێرانکەر لە هەندێ شوێن و بەردەوامیی وشکەساڵی و خۆڵبارین لە هەندێ شوێنی دیکە، هیچ نین جگە لە وێنەیەکی بچووکی کاریگەری و لێکەوتەکانی دیاردەی گۆڕانی کەشوهەوا، کە وەکو دەستەی نێودەوڵەتی تایبەت بە چاودێریکردنی گۆڕانی کەشوهەوا دەڵێت “ئەگەر لە ئێستاوە بەر لە هۆکارەکانی سەرهەڵدانی گۆڕانی کەشوهەوا نەگیرێت، ئەوا ئایندە ئەم دیاردەیەمان ترسناکتر و کاریگەرتر پێشان دەدات”.

 

بەپێی رێنیشاندەری وشکەساڵی لێکدراو ECDI لە نێوان ساڵانی 2000 بۆ 2019 لە جیهاندا 336 کارەساتی سرووشتی وێرانکەر بەهۆی گۆڕانی کەشوهەواوە ڕوویان داوە، کە بە بەراورد بە کارەساتە سرووشتییەکان لەنێوان ساڵانی 1980 بۆ 1999 ژمارەی کارەساتە سرووشتییەکان تەنیا 263 کارەساتی سرووشتی بووە، ئەمەش ئاماژەیەکی ئاشکرایە بۆ تێکچوونی سیستمی کەشوهەوای جیهانی.

هەر لەوچوارچێوەیەدا رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا MENA لە کاریگەرترین ئەو شوێنانەی جیهانن کە لێکەوتەکانی گۆڕانی کەشوهەوایان لەسەر دەردەکەوێت. هەربۆیە پێشبینی دەکرێت بەروبوومی کشتوکاڵی لە ئایندەیەکی نزیکدا لەم ناوچەیە بە رێژەی 30%  بۆ 50% کەم بکات.

 

یەکێک لە ئەنجام و کاریگەرییە مەترسیدارەکانی دیاردەی گۆڕانی کەشوهەوا بریتییە لە کەمبوونەوەی ڕێژەی بارانبارین و روودانی وشکەساڵی. پەیمانگەی نێودەوڵەتی بەڕێوەبردنی دەرامەتە ئاوییەکان IWMI دیاردەی وشکەساڵی بەوە پێناسە دەکات، کە بریتییە لە کەمبوونەوەی ڕێژەی دابەرین لەو ئاستە سرووشتییەی ناوچەیەکی جوگرافی خاوەنییەتی. بۆ نموونە پارێزگای سلێمانی رێژەی بارانبارین لە وەرزی بارانباریندا لە نێوان 700 بۆ 1000 ملم دایە، ئەگەر لەم رێژەیە کەمتر ببارێت، ئەوا دیاردەی وشکەساڵی روودەدات.

 
کاریگەریی و لێکەوتەکان: 50%ی سەرچاوە ئاوییەکانی عێراق لە دەرەوەی سنوورەکانی خۆیەوە لە ئێران و تورکیاوە دێت، ئەوانیش لاوازیی پێگەی سیاسی و سەروەریی عێراقیان قۆستووەتەوەو کەمتر لە پشکی خۆی پێدەدەن لە ڕووبارە هاوبەشەکانی نێوان ئەو وڵاتانە.

 

لە ساڵی 2021دا بەهۆی وشکەساڵی و گرتنەوەی ئاوی بەنداوەکان لەلایەن حکومەتی تورکیاوە، هەردوو ڕووباری دیجلە و فورات 40%ی ئاستی ئاوەکانیان کەمیکرد. ئەوەش کاریگەرییەکی راستەوخۆی کردە سەر ڕووبەرە کشتوکاڵییەکان وبەشێکی زۆریان لەناوچوون. 

محەممەد شیاع سوودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق لەمیانی کۆنفڕانسی کەشوهەودا کە لە 13ی ئازاری 2023دا لەشاری بەسرە بەڕێوەچوو، رایگەیاند؛ بەشێوەیەکی گشتی 7 ملیۆن کەس لە کۆی گشتی ژمارەی دانیشتووانی عێراق بەهۆی وشکەساڵیی و دیاردەی گۆڕانی کەشوهەواوە زیانی تەندروستی و کۆمەڵایەتی و ئابوورییان پێگەیشتووە.

 

یەکێک لە لێکەوتە نەرێنییەکانی دیاردەی گۆڕانی کەشوهەوا، ناچارکردنی دانیشتووانی گوندەکانە کە سەرقاڵی کشتوکاڵکردنن کۆچ بۆ شارەکان بکەن، ئەوەش هەلی کار کەمتر دەکاتەوە و دۆخی ئابووریی و ئاشتی کۆمەڵایەتی دەخاتە مەترسییەوە، چونکە ئەگەری دروستبوونی ئاژاوەی سیاسی زۆر دەبێت و هەلێکی گونجاویش دەبەخشێتە گرووپە چەکدارەکان بێئومێدیی ئەو گەنجانە بقۆزنەوە و لە ریزەکانیاندا چەکداریان بکەن، ئەوەش ئەگەری پێکدادانی سەربازی و شێواندنی دۆخی سیاسی عێراق بەهێزتر دەکات.

 

لە کۆتایی مانگی ئازاری 2022دا زیاتر لە 3300 خێزان لە 10 ناوچەی ناوەڕاست و باشووری عێراق، بەهۆی کاریگەریی وشکەساڵییەوە ناوچەکانی خۆیان بەجێهێشتووە و روویان لە شارە گەورەکان کردووە.

جیۆرجی جیگاوری، سەرۆکی نێردەی رێکخراوی کۆچی نێودەوڵەتی بۆ عێراق، دەڵێت “کێشەی گۆڕانی کەشوهەوا لە ئێستادا چیتر کێشەیەکی ژینگەیی نەماوە، بەڵکو چەندین رەهەندی دیکەی لێکەوتووەتەوە و رەنگە کارەساتێکی مرۆیی گەورە لەدوای خۆی جێبهێڵێت، چونکە کاتێک وشکەساڵی دەبێتە هەڕەشە لەسەر کشتوکاڵ، ئەوانەی بژێوییان لەسەر ئەو کەرتەیە ناچار دەبن کۆچ بکەن بۆ شارەکان، بەوەش کیشەی کۆمەڵایەتی و ناکۆکی سیاسی و ئاژاوەی لێ دەکەوێتەوە”.

ئەوەی پێشبینی دەکرێت: پێشبینی دەکرێت ساڵی 2050 ژمارەی دانیشتووانی عێراق بگاتە 80 ملیۆن کەس، ئەو زیادبوونەش بە دروستی لەو شوێنانەدا ڕوودەدەن، کە ئێستا گۆڕانی کەشوهەوا راستەوخۆ کاریگەریی لەسەر بەجێهێشتوون، هەربۆیە چاوەڕوان دەکرێت لە ساڵانی داهاتووتردا لێکەوتەکان ترسناکترو کاریگەرتر بن، چونکە بەپێی پێشبینییەکانی بانکی نێودەوڵەتی ساڵی 2050 عێراق 20%ی سەرچاوە ئاوییە گلدراوەکانی لەدەست دەدات، هەربۆیە بەهۆی نەبوونی ئاوی شیاو بۆ خواردنەوە، پێدەچێت چەندین شارو شارۆچکەی عێراق توانستی ژیانیان تێدا نەمێنێت و خەڵکەکەی ناچار بە کۆچکردن ببن، لەو ناوچانەی ئەگەری هەیە بەتەواوی ببنە شوێنێکی ناشایستە بۆ ژیان بریتییە لە پارێزگای بەسرە، کە بە دووەم گەورەترین شاری عێراق دادەنرێت لە رووی ژمارەی دانیشتووانەوە.

 

هەر بەپێی پیشبینییەکانی بانکی نێودەوڵەتی، لە ساڵی 2050دا تێکڕای پلەکانی گەرما لە عێراق 2 پلە بەرزتر دەبنەوە لە حاڵەتی سروشتی خۆی، هەروەها تێکڕای رێژەی بارانبارین 9% کەم دەکات. هاوکات وەزارەتی ژینگەی عێراقیش پێشبینی دەکات لە ساڵی 2050دا ژمارەی ئەو رۆژانەی کە خۆڵبارین روودەدەن لە عێراقدا بگاتە 300 رۆژ لە ساڵێکدا .

 

هەردوو دامەزراوەی پەیمانگەی نەرویجی بۆ کاروباری نێودەوڵەتی و پەیمانگەی ستۆکهۆڵمی نێودەوڵەتی بۆ کاروباری ئاشتی جەخت لەوە دەکەنەوە، کە عێراق یەکێکە لەو وڵاتانەی بەشێوەیەکی مەترسیدار دەکەوێتە ژێر کاریگەرییەکانی دیاردەی گۆڕانی کەشوهەوا، ئەوەی ئاستی ئەو مەترسییەشی زیاتر کردووە خراپی دۆخی سیاسی و ئابووری و نەبوونی پلانێکی زانستی بۆ بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئاوییەکان و بڵاوبوونەوەی گەندەڵی خراپی ئاستی حوکمڕانی کە نەیتوانیوە بە باشی خۆی بۆ رووبەرووبوونەوەی ئەو کارەساتە سرووشتییە ئامادە بکات، کە لە ئێستاوە کاریگەرییەکانی لەسەر ژیانی خەڵکی باشووری عێراق دروستکردووە.

 

کاسرین گرایسۆن، توێژەرێکی کەشوهەوایە لەمیانی توێژینەوەیەکی نێودەوڵەتیدا دەڵێت “حکومەتی عێراق زۆر کەمتەرخەمە لە ئاستی رووبەڕووبوونەوەی دیاردەی گۆڕانی کەشوهەوا، ئەوەش ئەنجامی ترسناکی لێدەکەوێتەوە، چونکە ئەم دیاردە سرووشتییە پێویستی بە خۆئامادەکردنە بۆ ئەوەی مەترسییەکانی بڕەوێنیتەوە”.

 

حکومەتی عێراقی هێشتا ئامادە نییە: بانکی نێودەوڵەتی لە راپۆرتێکیدا بە ناوی “کەشوهەواو گەشەپێدانی تایبەت لە عێراقدا” ئاماژە بەوە دەکات، عێراق یەکێکە لەو وڵاتانەی رێژەیەکی گەورە گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن دەکاتە بەرگەهەواوە، هەربۆیە کاریگەرییەکانی دیاردەی گۆڕانی کەشوهەوای خێراتر کردووە. ئەوە لە کاتێکدایە هەر بەپێی زانیارییەکانی بانکی نێودەوڵەتی، عێراق پێویستی بە 234 ملیار دۆلار هەیە بۆ گەشەپێدانی ژێرخانی وڵات بۆ ئەوەی بتوانێت خۆڕاگرانە رووبەڕووی کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا ببێتەوە. 

 

عادل عەتار، راوێژکاری لیژنەی نێودەوڵەتی دەرامەتە ئاوییەکان لە رێکخراوی خاچی سوور دەڵێت “سەرباری مەترسیداریی کاریگەرییەکانی دیاردەی گۆڕانی کەشوهەوا لە عێراقدا، بەڵام هێشتا حکومەتی ئەو وڵاتە ئەم پرسەی نەکردووەتە بە بابەتێکی ستراتیژی ئەجێندای کارکردنی حکومەت”.

 

ئاڤا نیوز لەمیانی ئەم بەدواداچوونە رۆژنامەوانییەیدا ئەو زانیارییەی دەستکەوتووە، کە لە بودجەی گشتی سێ ساڵەی عێراقدا جگە لەوەی هیچ بودجەیەکی تایبەت بە ڕووبەڕووبوونەوەی کاریگەرییەکانی دیاردەی گۆڕانی کەشوهەوا تەرخاننەکراوە، تەنانەت بۆ هەرسێ وەزارەتی کشتوکاڵ و ژینگە و دەرامەتە ئاوییەکانیش، کە سێ وەزارەتی پەیوەندیدارن بە پرسی گۆڕانی کەشوهەواوە ساڵانە تەنیا 1 ترلیۆن و 936 ملیارو 839 ملیۆن و 107 هەزار دینار تەرخانکراوە، کە ئەو ژمارەیەش بە بەراورد بەو بودجەیەی بۆ دەستەی حەشدی شەعبی تەرخانکراوە لە بودجەی گشتیدا ناگاتە رێژەی 55%، کە بڕەکەی 3 ترلیۆن و 570 ملیارو 36  ملیۆن و 381 هەزار دینارە.

   
بڕیاربوو 5 ملیۆن دار بڕوێنرێت وەک میکانیزمێک بۆ کەمکردنەوەی دیاردەی بە بیابانبوون و خۆڵبارین، بەڵام بەهۆی دیارینەکردنی بودجەی پێویستەوە لەلایەن حکومەتی عێراقەوە ئەو پرۆژەیە، هێندەی نەماوە شکست بهێنێت. ئەوە لەکاتێکدایە لە ماوەی 40 ساڵی رابردوودا تەنیا لە پارێزگای بەسرە 15 ملیۆن دارخورما  فەوتاون.

 

جان کریستۆف، راوێژکاری پێشکەوتوو لە بانکی نێودەوڵەتی دەڵێت “لەسایەی ئەم تێڕوانینە لاوازەی بەرپرسانی حکومەتی عێراق لەبارەی بابەتەکە، پێناچێت ئەو وڵاتە بتوانێت لەژێر کاریگەرییە مەترسیدارەکانی ئەم دیاردەیەدا رزگاری ببێت”، هەربۆیە بە بڕوای ئەو “پێویستە ئامادەکاری بۆ رووبەرووبوونەوەی دیاردەی گۆڕانی کەشوهەوا ببێتە یەکێک لە پرسە هەرە گرنگ و ستراتیژییەکانی حکومەتی عێراقی، هەنگاوی یەکەمیش بە ئەنجامدانی چاکسازییەکی ریشەیی دەبێت لە سەرجەم سێکتەرە گرنگەکانی سیستمی حوکمڕانی کە ئێشتا بەشیوەیەکی ترسناک تووشی گەندەڵی بووە”.