دەوڵەتێکی قووڵ لە عێراق دژی دەوڵەتی ترەمپ لە ساڵی 2025 دا

مانای دەوڵەتی قووڵ، بەتایبەت لە بواری خزمەتگوزارییە داراییەکان یاخود هەواڵگریدا، تۆڕێکی نهێنییە کە زۆرینەیان کارمەندی هەڵنەبژێردراوی حکومەتن، ئەمانە کار بۆ جێبەجێکردنی سیاسەتەکانی حکومەت دەکەن لە دەرەوەی هەندێک ڕێکاری یاسایی.  

ئەو کاریگەرییانەی دەوڵەتی قووڵ هەیتی ئەمانەن؛ شارەزایی، زانست، پەیوەندی، بیروبۆچوون، بەهرەداری، توانا،  بەها و نەرییتە گشتییەکان، ئەم تایبەتمەندییانە سیستەمی بیرۆکراتی دەگۆڕن بۆ حکومەتێکی سەروو کە بەرپرسیارێتی بەرامبەر هیچ لایەنێک نییە.

لە ساڵی 2003ەوە، کوتلە سیاسییەکان لە عێراقی دوای سەدام حوسێن، دەسەڵاتی خۆیان چەسپاندووە، کێبڕکێیان کردووە بۆ ئەوەی کاریگەری لەسەر وەزارەتەکانی حکومەت دابنێن، هاوکات سامانە نەوتییەکانی میللەتیش بگرنە دەست. بەپێی ڕاپۆرتی ڕێکخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی، ئێستا عێراق بە یەکێک لە گەندەڵترین وڵاتانی جیهان دادەنرێت و پلەی 21ی لە دواوە بەدەستهێناوە.

جگە لەوان میلیشیاکانیش لە عێراق زۆر نیگەرانن. ئەم میلیشیایانە سەرەتا بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش لە ساڵی 2014 دامەزراون، بەشدارییان لە وەرگرتنەوەی ناوچە داگیرکراوەکاندا کردووە. سەرەڕای ئەوەش، ئێستا ئاستەنگ بۆ بەرژەوەندییە ئەمنی و نیشتمانییەکانی عێراق دروست دەکەن و کاریگەری خراپیان لەسەر پرسە نەتەوەیی و ئایدیۆلۆژی و تائیفییەکان هەیە. ئۆتۆنۆمی سیاسی و سەربازی گرووپە میلیشیاکان دوور لە چاودێری حکومەت، لەگەڵ تێکچوونی پرۆتۆکۆڵەکانی ئاسایشی نیشتمانی، بەرچاوترین زیانن لەسەر عێراق. عێراق گۆڕاوە بۆ گۆڕەپانی شەڕ بۆ چارەسەرکردنی ململانێ جیهانییەکان، ناسنامە هەمەچەشنەکانی تەنها لە بەرژەوەندیی شووناسی شیعەدا لەناوبردووە. بوونی ئەو میلیشیایانە عێراقی کردووەتە جێگای نیگەرانی لەڕووی ئەمنییەوە و مەترسی لە بواری وەبەرهێنان. ئەمە وای کردووە گەمارۆ دارایی و بانکییەکان، لەگەڵ کشانەوەی سەرمایە، لەلایەن ئەمریکاوە جێبەجێ بکرێن.

بەڵام دامەزراندنی دەوڵەتێکی دیموکراسی گرێبەستی لە عێراقدا، ئەگەرچی ئاڵنگارییەکی گەورەیە، جێبەجێ دەکرێت. 

لە عێراقدا، ناسیۆنالیزمە دژ بە یەکەکان، نەتەوەکانیان پەراوێزخستووە و شوناسی نەتەوەیی پارچەپارچە کراوە. جۆری پەرەسەندنی ناسیۆنالیزمی ناوخۆیی عێراقی، نیشتمانپەروەری، پێویستی بە ڕادیکاڵکردن هەیە بۆ دامەزراندنی ناسنامەیەکی نەتەوەیی. ناکۆکی ناسنامەی تائیفی، ئایینی، یان نەتەوەیی لە یەکگرتوویی عێراقدا هەیە. لەگەڵ دامەزراندنی ئەم دەوڵەتە دیموکراسییە عێراقێکی سەقامگیر و لامەرکەزی بەدی دێت.

دوای ڕووخانی عێراق لە ساڵی 2003، گەلانی دراوسێ، بەتایبەتی ئێران و تورکیا، هەوڵیان دا کاریگەرییەکانیان فراوانتر بکەن، ئەمەش بووە هۆی داڕشتنەوەی ناوچەیی بۆ چارەسەرکردنی ئەم پێشهاتە. هێزە نادەوڵەتییەکان پەیوەندی ئەمنی و ئایدۆلۆژی لەگەڵ گەلانی تردا دەپارێزن. عێراق ڕووبەڕووی ئاڵوگۆڕێکی سەخت دەبێتەوە لە حوکمڕانی نادەوڵەتییەوە بۆ حوکمڕانی دەوڵەتی.

زانراوە کە دۆناڵد ترەمپ بەردەوامە لە جەختکردنەوە لەسەر دەوڵەتی قووڵ. لەوانەیە وەک سەرۆککۆمار شکستی هێنابێت لە جێبەجێکردنی گەورەترین دەستپێشخەرییەکانی، کە ئامانجیان کەمکردنەوەی پارێزگاریکردن بوو بۆ فەرمانبەرانی حکومی ئەو هەزاران کارمەندە فیدراڵییەی کە بەردەوام لەژێر دەستی هەردوو حکومەتی دیموکرات و کۆماریدا خزمەت دەکەن. ترەمپ سوێندی خواردبوو ئەگەر دووبارە هەڵبژێردرێتەوە، ئەو دەرفەتە بقۆزێتەوە. لە هەڵمەتی هەڵبژاردنەکانیدا بەردەوام بەڵێنی دەدا دەسەڵاتی سەرۆککۆمار زیاد بکات بۆ نەهێشتنی بیرۆکراتە بێ ناونیشانەکان کە دەبنە ڕێگر لە بەدیهێنانی ئامانجەکانی. پڕۆژەی 2025 کە لەلایەن دامەزراوەی میراتی کۆنەپەرستەوە پەرەی پێدراوە، هەروەها بانگەشە بۆ گۆڕینی چەند پۆستێکی خزمەتگوزاری شارستانی دەکات بە دەستنیشانکراوی پۆستی سیاسی کە ڕاستەوخۆ لەلایەن سەرۆککۆمارەوە دەستنیشان دەکرێن.

دوای هەڵبژاردنی فیدراڵی ساڵی 2021، کاربەدەستە سیاسییەکان لە مانگی تشرینی یەکەمی 2022دا محەممەد شیاع سوودانییان کردە سەرۆکوەزیرانی عێراق، لەدوای دەستبەکاربوونی سەرۆکوەزیران سوودانی، تیشکی خستە سەر پێنج بابەتی سەرەکی، ئەوانیش بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی، بێکاری، هەژاری، گۆڕانی ئابووری و خزمەتگوزارییەکانی حکومەتن. لە مانگی حوزەیرانی 2023، پەرلەمانی عێراق گەورەترین بڕ و یەکەم بودجەی چەند ساڵەی وڵاتەکەی پەسەند کرد، کە بڕی 198.9 ترلیۆن دیناری عێراقی (153 ملیار دۆلاری ئەمریکی) بوو بۆ ماوەی سێ ساڵ (2023-2025).

لەلایەکی دیکەوە دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان لە مانگی حوزەیرانی 2023دا نوێکارییەکییان پێشکەش کرد بە ئاماژەدان بە پێشکەوتنێکی باش لە چوارچێوەی پلانی پێنج ساڵەی خۆیاندا بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی مافی مرۆڤ و پرسەکانی دیکەی چاکسازی پەیوەست بە خۆشگوزەرانی لە KRI، کە لە مانگی ئایاری 2022 دەستپێدەکات.

جگە لەوەش پێدەچێت ئامانج لێی دامەزراندنی سیستەمێک بێت کە لەسەر بنەمای پەیوەندیی تائیفی و نەتەوەیی لە عێراقدا دامەزراوە. بۆ ئەوەی کاریگەرییان لەسەر لایەنەکانی وەک نوێنەرایەتی سیاسی هاوڵاتیان و مافی هاوسەرگیری و سەرپەرشتیکردن و پرسە خێزانییەکان هەبێت. هەموارکردنەوەی یاسای ساڵی 1959، وەک پێشنیاز کراوە، ئاماژەیە بۆ پێشکەوتنی زیاتر لە بەدامەزراوەییکردنی لایەنی تائیفی عێراق، چونکە دەسەڵاتی ڕکابەر بۆ دەوڵەت چەندین نیگەرانی دروست دەکات.

سەرەڕای ئەوەش، هەڵبژاردنی دووبارەی دۆناڵد ترەمپ ڕەنگە ئاماژە بێت بۆ هەڵمەتێکی شەڕانگێزی ئەمریکا دژی کاریگەرییەکانی ئێران لە عێراق. دۆناڵد ترەمپ عێراق وەک زەوییەکی وێران و پیس دەبینێت کە بە پلەی یەکەم نەوتی تێدایە. کۆماریخوازەکان ئامانجیان کەمکردنەوەی نفوزی ئێرانە؛ سەرەڕای ئەوەش، عێراق نوێنەرایەتیی گرنگترین دەستکەوتی ئێران دەکات: دووپاتکردنەوەی باڵادەستی بەسەر نەتەوەیەکی عەرەبیدا بە کەڵک وەرگرتن لەدەستوەردانە سەربازییەکانی ئەمریکا لە عێراق. بوونی هێزی دەریایی ئەمریکا لە عێراق کاریگەری لەسەر دوایین دەستپێشخەرییەکان بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی ئێران نابێت. ئەمریکا هەواڵگری دارایی و سزا و شەڕی سیاسی بەکاردەهێنێت بۆ بەرپەرچدانەوەی زیادەڕەویی ئابووریی پترۆی عێراق لەلایەن میلیشیاکانی سەر بە ئێران بۆ دابینکردنی دارایی مەترسییە ئەمنییەکان. ئیدارەی ترەمپ بیر لە گوشاری جیاواز دەکاتەوە بۆ سەر حکومەتی عێراق بۆ پچڕاندنی پەیوەندییەکانی بەغدا لەگەڵ ئێران.

لە ڕوانگەی منەوە، کۆمارییەکان لەدوای وازهێنانی ترەمپ لە پۆستەکەی، تێکچوونی بەرچاوی دۆخی عێراقیان بەدیکردووە، چونکە میلیشیاکانی سەر بە ئێران، سەرەڕای شکستیان لە هەڵبژاردنەکانی ئۆکتۆبەری 2021، بە سەرکەوتوویی کاریگەریی خۆیان لە پێکهێنانی حکومەتی دواتر لە ساڵی 2022دا دووپات کردەوە، لە ئەنجامدا... دانانی محەممەد شیاع سوودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق، کە بە بێڕێزییەوە بە بەڕێوەبەری گشتی ناوی دەبەن. 

ئەمەش تامەزرۆییەکی چڕ و سەرکوتکراوی بۆ گۆڕینی هاوسەنگی لە عێراق دوور لە ئێران لێکەوتووەتەوە. لە ساڵی 2025 و ساڵانی دواتردا، ئەگەر ئیدارەی ئەمریکا هەوڵی کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی ئێران لە عێراق بدات، ئەوا بە جێگیرکردنی هێزەکان نا، بەڵکو لە ڕێگەی زیادکردنی هەواڵگرییەوە ئەو کارە دەکات.